Maliye literatüründe “parafiskal kurum ve kuruluşlar” olarak bilinen bu birimlerin üyelerinden elde ettiği gelirlere “parafiskal gelirler” denilmektedir. Parafiskal gelirler; ekonomik, mesleki ya da sosyal bir amacın ve belirli bir hizmetin gerçekleştirilmesine ayrılmak üzere üyelerinden gelir toplama yetkisinin verilmesiyle ortaya çıkan bir kamu geliridir. Ancak bu gelirler, devlet tarafından alınan fakat gelirin ortaya çıkması, harcanması, tahsil usulü, matrahının ve oranının belirlenmesi, harcamaların kontrolü gibi yönleri kısmen ya da tamamen maliye ve bütçe mevzuatı dışında düzenlenen zorunlu ödemelerdir.
Parafiskal gelirlerin örneklerine 19.yüzyılda batı ülkelerinde rastlanmaktadır. Parafiskal gelirler, ilk kez Fransa’da 09.12.1948 tarihli Vergi Kararnamesiyle hukuki yapıya kavuşturulmuştur (Egeli, 2009:18).
Fransa’da 19.yüzyılın başlarından itibaren ticaret odaları ile mal sahiplerinin kurdukları sendikalar masraflarını karşılayacak aidatı tahsil etmeye yetkili kılınmışlardır. Yine Fransa’da 1855 yılında Vinsennes ve Vésinet darülacezeleri için resim türünde bir yükümlülük getirilmiştir. Parafiskalite gerçek anlamda, tarafsız devlet anlayışının müdahaleci devlete dönüşmesi sonucu ortaya çıkmıştır (Nadaroğlu, 1992:208).
Ülkemizde ise 02.01.1959 tarihli Kanunun Hükmünde Kararname (KHK)’nin 4. Maddesinde ilk kez düzenlenen Parafiskal Gelirler, kararnamenin yayımlandığı zamanın koşullarına göre “Parafiskal gelir niteliği oluşturan kuruluş veya kuruluşlarla ilgilenen Bakanın ve Maliye Bakanlığı’nın hazırlayacağı raporun sonuçlarına göre Danıştay’ın hazırlayacağı kararname veya kararnamelerle düzenleneceğine ve her yıl bu gelir türlerinin toplanabilmesi içinse bütçe kanunu ile ilgili kuruluş veya kuruluşlara izin verilmesi şartına bağlanarak” ilk kez uygulamada yer almıştır.
Parafiskal Gelirlerin Nitelikleri
Parafiskal gelirler yapı itibariyle kanunilik ve zorunluluk ilkeleri gereği yapısal anlamda vergiye benzer bir gelir olsa da harç ve benzeri gelirlerde olan ihtiyarilik ilkesi bakımından bakılacak olduğuna da bu gelirlerde bu tür bir özellik bulunmamaktadır.
Vergiyle parafiskal gelirin en çok ayrıştığı nokta vergi gelirleri mükelleften karşılıksız alınmaktayken; parafiskal gelirler belirli bir amaç dahlinde toplanmaktadır. Bu özelliğiyle de parafiskal gelirler harç ve benzeri gelirlere benzemektedir.
Parafiskal gelirler belirli bir amaç doğrultusunda karşılık esaslı toplandığı için devlet bütçe kalemlerinde bulunmaz; ilgili toplanan parafiskal kuruluş gelir kalemleri(ilgili parafiskal gelir niteliğindeki kuruluşların ilgili bütçeleri) içerisinde yer almaktadır.
Nitelikleri:
– Parafiskal gelirlerin temel nitelikleri şunlardır (Tüğen, 1993:10):
-Fayda Sağlanması: Prim, aidat gibi adlarla ifade edilen ödemeyi yapanlar karşılığında bir çıkar elde etmektedirler.
-Yararlanma İlkesi ve Ödeme Gücü İlkesinin Uygulanması: Bazı istisnalar dışında (mesleki parafiskal kuruluşlarda üye başına aidat alınması gibi) ödeme gücüne göre alınmaktadır. Genellikle ekonomik ve sosyal parafiskal kurumların tahsil ettiği prim ve aidatlarda gelirin belli bir oranı hesap edilerek alınır. Bu gelir ekonomik, sosyal ve mesleki kuruluşların yaptıkları hizmetler karşılığında ilgili kişilerden zorunlu olarak tahsil edilir.
-Diğer Kamu Gelirlerinden Farklıdırlar: Özellikle sosyal parafiskal kurumlara üyelerin yaptıkları ödemeler vergiden farklı olarak gelecek için sigorta olarak görülür.
– Belirli Amaçlar İçin Tahsil Edilirler: Parafiskal gelirler; ekonomik, sosyal ve mesleki bir amaca ayrılmak üzere tahsil edilirler.
Zorunlu Ödemelerdir: İlgili kuruluşlar tarafından zorunlu olarak tahsil edilir.
– Genel Bütçe Dışındadır: Bu gelirler, devlet bütçesi dışında olup, gelirler ve harcamalar itibariyle ilgili kuruluşların bütçesinde yer alırlar.
-Tahsis İlkesi Geçerlidir: Ademi tahsis ilkesine göre değil tahsis kuralına göre harcanır. Özellikle sosyal parafiskal gelirler geliri kendisine tahsisli olarak nitelendirilir.
– Hukuki Nitelik Taşırlar: Gelirlerin miktarı, tahsili, yönetimi ve denetimi hukuk düzeni içinde belirlenmektedir. Parafiskal kurumların hizmetlerinden yararlananların bunun karşılığında gerekli ödemeleri zamanında yapmamalarının hukuki yaptırımı vardır.
Parafiskal Kuruluşlar
Sosyal Nitelikteki Parafiskal Kuruluşlar
Sosyal nitelikteki parafiskal kuruluşlar; sosyal güvenliğin temini ve geliştirilmesi amacıyla kamu kurumu niteliğinde teşkil edilmiş sosyal sigorta kuruluşlarıdır. Esas itibariyle toplumun istihdam, işsizlik, sağlık ve emeklilik konularındaki ihtiyacını en geniş ve etkili bir biçimde karşılamak amacıyla kurulan bu kurumlar kalkınma süreci içinde önem kazanmaktadır. Sosyal parafiskal gelirler, sosyal parafiskal kurumların temel fonksiyonlarını yerine getirmeleri amacıyla devlet veya işveren ile kurum üye veya mensuplarına getirilen yükümlülükler ve bunlardan tahsil edilen kesenekleri ve iştirakçilerinden aldıkları aidat ve primler buna örnek gösterilebilir. 4947 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Teşkilatı Kanunu ile ülkemizde dağınık bir yapı arz eden primli sosyal güvenlik sistemini uygulamakla görevli sosyal güvenlik ve sosyal yardım kuruluşlarının uzun vadede tek çatı altında toplanması amaçlanmıştır. 24.07.2003 tarihinde yürürlüğe giren 4947 sayılı Kanun ile Sosyal Güvenlik Kuruluşları Genel Müdürlüğü yerine Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına bağlı, genel bütçeye dahil yapıda, Sosyal Güvenlik Kurumu kurulmuş ve SSK, BAĞKUR ve İŞKUR Sosyal Güvenlik Kurumunun ilgili kuruluşları olarak yapılandırılmıştır. 5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu ile Sosyal Güvenlik Kurumu Teşkilatı, Sosyal Sigortalar Kurumu, Emekli Sandığı ve Bağ-Kur’un ilgili kanunlarındaki hükümler kaldırılarak söz konusu kurumların tüzel kişiliği sona erdirilmiş ve Sosyal Güvenlik Kurumu’na bağlanmıştır * . 4947 sayılı yasada yer almayan Emekli Sandığı’na ilişkin yasal mevzuat Sosyal Güvenlik Kurumu bünyesine alınmış, İŞKUR ise kurum bünyesinden çıkarılmıştır. 4947 sayılı yasa ile kısmen sağlanmış olan standart birliği hedefine bütünüyle ulaşılmıştır (Egeli ve Özen, http://www.mevzuatdergisi.com)
Sosyal Nitelikteki Parafiskal Kuruluşlar: Emekli Sandığı, Sosyal Sigortalar Kurumu (S.S.K.), Esnaf ve Sanatkarlar ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu (Bağ-Kur) Ordu Yardımlaşma Kurumu (OYAK) İşsizlik Sigortası Fonu Kefalet Sandığı.
Ekonomik Nitelikteki Parafiskal Kuruluşlar
Ekonomik nitelikteki parafiskal kuruluşlar; ekonomik faaliyetlerin ve bu faaliyetler sonucu ortaya çıkan bazı olay, amaç, işletme ve işleyişlerin düzenlenmesi ve toplum yararına uygun hale getirilmesi için kurulmuş kurumlardır. Ekonomik ve mali amaç gözetilerek kurulan çeşitli fonlar bu kurumlardan kabul edilir. Bunun dışında, ticaret ve sanayi hayatını, piyasaları ve işletmeleri temel bazı amaçlar için örgütlemek suretiyle oluşturulan kurumlar da bir yönüyle mesleki bir diğer yönüyle de ekonomik parafiskal kurum olarak kabul edilmektedirler. Ekonomik parafiskal gelirler, teşkil edilen bu kurumların üyelerinden tahsil edilen aidat veya prim ile amaca uygun olarak tahsil edilen fon kesintileridir (Devrim, 2002:180).
Örneğin 20 sayılı Petrol Arama ve Petrolle İlgili Faaliyetleri Düzenleme Fonu petrol üretiminin geliştirilmesi ile ilgili faaliyetleri düzenlemek üzere Merkez Bankası bünyesinde kurulmuştur. Ancak bu fon 16.05.2000 tarihi itibariyle tasfiye edilmiştir (Egeli, 2009:158-159).
– Ekonomik Nitelikteki Parafiskal Kuruluşlar : 20 Sayılı Petrol Arama ve Petrolle Ilgili Faaliyetleri Düzenleme Fonu* (16.05.2000 tarihi itibariyle tasfiye edilmiştir), Sivil Savunma Fonu, Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, Afetler Fonu, Türk Standartları Enstitüsü, Milli Prodüktivite Merkezi, Ihracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Türkiye ve Orta Doğu Amme Idaresi Enstitüsü, Türkiye Bankalar Birliği, Gecekondu Fonu.
Mesleki Nitelikteki Parafiskal Kuruluşlar
Mesleki nitelikteki parafiskal kuruluşlar; bir ülkede mesleki gelişme, dayanışma ve yardımlaşma amacıyla bir araya gelerek örgütlenen belirli meslek gruplarının oluşturdukları kurumlardır (Devrim, 2002:179).
Mesleki örgütlenme aynı işi yapanların ihtiyaç hissetmeleri nedeniyle kendiliğinden olabildiği gibi, devletin belli amaçlarla aynı işi yapan kimseleri aynı örgüt çatısı altında bulunmaya zorunlu tutması ile de gerçekleşebilmiştir. Mesleki örgütlenmenin biçimi ve yapısı toplumdan topluma ve dönemden döneme farklılık göstermekte olup, her ülkedeki mesleki örgütlenme modeli o toplumun ekonomik, hukuki, siyasal, sosyal ve kültürel koşulları tarafından belirlenen örgütlenme kültürünün etkisinde şekillenmektedir. Ülkemiz bakımından mesleki örgütlenmenin ortaya çıkısı ve mevcut yapısı sivil toplumun gelişimi ve devletin toplumsal ve ekonomik hayattaki rol ve işlevleriyle yakından bağlantılı olup, mevcut yapılanmada devletin etkisi büyüktür (CDDK, 2009:368).
Mesleki parafiskal kuruluşların gelir kalemlerine genel anlamda bakılacak olduğunda, kayıt, ücretleri, üyelik aidatları, dayanışma fonları, yayın ve basın faaliyetlerinden elde edilen gelirler gibi gelir kalemlerine sahiptirler.
Mesleki Parafiskal Kuruluşlar: Ticaret ve Sanayi Odaları-Borsaları, Ticaret Odaları, Sanayi Odaları, Deniz Ticaret Odaları ve Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB), Türk Tabipler Birliği, . Türk Veteriner Hekimleri Birliği, Türk Eczacıları Birliği, Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği, Ziraat Odaları ve Ziraat Odaları Birliği, Esnaf ve Sanatkarlar Odaları, Oda Birlikleri, Federasyonları ve Konfederasyonu, Barolar-Türkiye Barolar Birliği, Türkiye Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler Ve Yeminli Mali Müşavirler Odaları Birliği,
Parafiskal Gelirlerin Sınıflandırılması
| Sosyal Nitelikteki Parafiskal Kuruluşlar | Mesleki Nitelikli Parafiskal Kuruluşlar | Ekonomik Nitelikli Parafiskal Kuruluşlar | |
| Konu | Parafiskal gelir tahsili ile yetkili bir meslek kuruluşuna üyelik | Mesleki parafiskal gelir tahsili ile yetkili bir meslek kuruluşuna üyelik | İlgili mal piyasasındaki işlemler |
| Mükellef | Sosyal güvenlik kuruluşlarından birine zorunlu olarak prim ödeyen kişi | Mesleki kuruluşa zorunlu olarak üye olan kişi | Ekonomik parafiskal gelir tahsiline olanak veren ekonomik işlemlerde bulunanlar |
| Matrah | Çalışanın maaş ve ücret gelirlerinin toplamı | Kişinin kendisi veya meslek erbabının kazancı veya mesleki faaliyetle ilgili işlemler | Parafiskal gelire konu olan ekonomik işlemlerin tutarı |
| Tarife | Genel olarak düz oranlı, istisna olarak artan oranlı tarife | Matrah kişinin kendisi ise kanunda ya da tüzükte belirtilen sabit tutar, mükellefin geliri ise düz oranlı tarife | Sabit oranlı |
| Tarh | İşveren konumundaki kişi veya kurumlar | Meslek kuruluşları | Mükellefler |
| Tahakkuk | İşveren konumundaki kişi veya kurumlar | Meslek kuruluşları | Mükellefler |
| Tahsil | Sosyal güvenlik kurumları | Meslek kuruluşları | Ekonomik Nitelikteki Parafiskal Kuruluşlar |
Kaynakça: Nihat Edizdoğan, Filiz Giray, (2007), Teoride ve Türkiye’de Parafiskal Gelirler, Ezgi Kitabevi, Bursa, s:19-24
SONUÇ
Parafiskal gelirler, ekonomik, sosyal ve mesleki amaçlarla elde edilen hizmet karşılığı esası gözetilerek tahsil edilen gelir kalemlerine denmektedir.
Niteliğini anayasadan almaktadır. Anayasamızın 48., 49., 51., 56., 60. ve 135. maddelerinde hüküm altına alınmış olup özellikle anayasamızın 73. maddesinde ise parafiskal gelirlerin yasallığı üzerinde durulmuştur.
Parafiskal gelirler zorunluluk açısından vergi ve benzeri gelir türlerine benzetilse de karşılık esası açısından harç ve benzeri gelir kalemlerine benzemektedir.
Parafiskal gelirler, devlet bütçe kalemlerinde yer almayıp, gelir tahakkuku yapılan ilgili kuruluşun bütçesinde yer almaktadır.
Ticari bir faaliyet ve kar amacı gütmemektedir.
Parafiskal gelirler, sosyal, ekonomik ve mesleki kuruluş faaliyetlerinden elde edilen gelirler olarak 3 farklı sınıfta değerlendirilmektedir.
Sosyal açıdan bakılacak olduğunda; Sosyal Güvenlik Kurumu’na ödenen prim ödemeleri örnek verilebilirken, ekonomik açıdan örnek verilmesi gerektiğinde Türkiye Bankalar Birliği örnek verilebilmektedir. Mesleki açıdan örnek verilmesi gerektiğinde ise; Türk Tabipler Birliği, Türk Barolar Birliği, TÜRMOB gibi meslek kuruluşları örnek verilebilmektedir.
Özellikle son günlerde tartışılan Savunma Sanayi Fonu oluşturulma teklifi ise ekonomik nitelikteki parafiskal gelir grubuna girmektedir. Savunma Sanayi Fonu devlet genel bütçesinde yer almayıp , burada anlamlandırıldığı gibi ekonomik amaçla alınması söz konusu olduğu için ekonomik amaçlı parafiskal gelir kalemleri içerisinde yer almaktadır. Güncel olarak iş bu teklif geri çekilse de eğer ileride tekrar gündeme girer ve yasal anlamda alınması onaylanırsa ekonomik nitelikteki parafiskal gelir kalemi türünde sınıflandırılacaktır.
İktisadi açıdan parafiskal gelirlere bakılacak olunursa; sıkı denetlenmesi, kaynak tahsisi etkinliği ve hukuki niteliğe uygunluk esas alınırsa hem devlet açısından hem de kaynak yaratma açısından çarpan etkisi göze alındığında gelir esnekliği yaratan önemli bir gelir türüdür. Ancak hukuki niteliği dışında yer alan, kaynak tahsisi içermeyen ve denetimi yapılmayan her türlü parafiskal gelir hem kayıt dışı ekonominin oluşmasına hem kaynak etkinsizliği nedeniyle bütçe açısından negatif dışsallığa ve hem de maliyet enflasyonuna yol açacağı da unutulmamalıdır…
KAYNAKÇA
-https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/194367#:~:text=Bu%20tan%C4%B1ma%20g%C3%B6re%20parafiskalite%3B%20ekonomik,y%C3%B6nelik%20vergilemeyi%20ifade%20eder%20(T%C3%BC%C4%9Fen%2C
-https://www.ahmetburcinyereli.com/SGD14.pdf
-https://ms.hmb.gov.tr/uploads/2021/07/03-180-55-Sosyal-Par.-Gelir-Esnek.-Turkiye-ve-OECD-Kar.pdf
-https://prezi.com/wdzqzyadfkmd/parafiskal-gelirler/
MÜCTEBA ONURHAN ÖZMUMCU
EKONOMİST
