ABSRTRACT
In this study, Inflation Types are included and “Disinflation Policies”, which are important in the fight against inflation, are mentioned.
DEZENFLASYON POLİTİKALARI – HAZİRAN 2023
ENFLASYON ÇEŞİTLERİ
Enflasyon, hemen hemen her ekonomik sorunda olduğu gibi, tek bir nedenle ortaya çıkmamaktadır. Enflasyona yol açan nedenler, yukarıda da sözünü ettiğimiz üzere, parasal olabileceği gibi, mal piyasasındaki dengesizliklerden de kaynaklanabilir. Aynı şekilde, enflasyon yurtiçi nedenlerden kaynaklanabileceği gibi, yurt dışında meydana gelen çeşitli nedenlerden de ortaya çıkabilir. Enflasyona yol açan nedenlerin birbirinden farklı olması, ekonomide gözlemlenebilecek enflasyon türlerine de aynı adların verilmesine neden olmaktadır. Yani, enflasyonun türleri kendilerine yol açan nedenlerle birlikte anılmaktadır (Ardıç, 2011: 189).
Enflasyonun türleri, fiyatların artış oranına göre ve nedenlerine göre enflasyon türleri olarak iki ayrı biçimde açıklanabilir.
Fiyatların Artış Oranına Göre Enflasyon Türleri
Enflasyonun, fiyatların artış oranına göre çeşitli türleri söz konusudur. Bunları ılımlı enflasyon, yüksek enflasyon ve hiper enflasyon olarak sıralayabiliriz.
Ilımlı Enflasyon (Sürünen Enflasyon)
Fiyatlardaki artışların çok düşük oranlarda kaldığı ve enflasyon beklentilerinin oluşmadığı enflasyon süreçleri, ılımlı (sürünen) enflasyon olarak adlandırılır. Sürünen enflasyon için kesin bir oran söylenemese de, zaman ve mekâna bağlı olarak şiddeti değişse de ekonomide zararlı etkiler yapmayan bir orandaki enflasyondur (Yıldırm, Karaman ve Taşpınar, 2008: 364). Her ülkenin yapısına göre normal sayılabilecek bir enflasyon oranını ifade eden ılımlı enflasyon, gelişmekte olan ülkeler için yıllık %6’nın, gelişmiş ülkeler için ise yıllık %4’ün altındaki fiyat artışlarını ifade etmektedir.
Bu küçük oranlı fiyat artışı, halkta paraya olan güveni sarsmaz. Ev halkı tasarruflarını likit olarak bankada, hatta vadesiz tasarruf hesabında tutmakta sakınca görmez (Dinler, 2005: 428).
2
DEZENFLASYON POLİTİKALARI – HAZİRAN 2023
Yüksek Enflasyon (Dört Nala Enflasyon)
Yüksek ya da dörtnala enflasyon, ekonomiyi zarara uğratan, piyasaların işleyişini çarpıtan, gelecek hakkındaki belirsizliği artıran ve paranın değer ölçüsü ve tasarruf aracı olma özelliklerini zayıflatan oranda bir enflasyondur (Yıldırm, Karaman ve Taşpınar, 2008: 364).
Aylık fiyat artışlarının %5 ile %10’a ve hatta %15’e eriştiği bu tür enflasyonda, ev halkı ve firmalar, paranın değer kaybına karşı kendilerini koruyabilmek için büyük mücadele verirler. Para, likit olarak tutulmak istenmez. Ya enflasyonun üzerinde faiz getirisi garanti olan değerli kâğıtlar ya da gayrimenkul ve hatta dayanıklı tüketim malları satın alınır (Dinler, 2005: 428).
Hiper Enflasyon
Hiperenflasyon, yıllık %1000’i ya da aylık %50’leri aşan ve paranın bütün fonksiyonlarını yitirdiği çok yüksek oranlı enflasyondur (Yıldırm, Karaman ve Taşpınar, 2008: 364). Hiper enflasyonu diğerlerinden ayıran özellik, piyasada işlemlerin ulusal para yerine döviz üzerinden yapılması (para ikamesi) ve dolayısıyla da ulusal para sisteminin çökmesidir (Ünsal, 2004: 411).
Hiper enflasyon özellikle savaş ve sonrasında kendini göstermektedir. Bu nedenle ülkeler yeni para birimlerine geçmek zorunda kalmaktadırlar. Özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında Almanya’da yaşanan ekonomik sorunlar neticesinde hiper enflasyonist dönem söz konusu olmuştur. Bu dönemde ülkedeki enflasyon %1000’lerle ifade edilir olmuştur. Ülkede fiyatların gün geçtikçe artış göstermesi ve ulusal paranın değerini büyük bir hızla kaybetmesi nedeniyle ekmek alabilmek için bile insanlar parayı el arabalarında taşımak zorunda kalmışlardır. Yine söz konusu dönemde Almanya’da 100 milyar marklık kağıt para basılmak zorunda kalınmıştır (Bostan ve Özdemir, 2011: 92).
3
DEZENFLASYON POLİTİKALARI – HAZİRAN 2023
Nedenlerine Göre Enflasyon Türleri
Enflasyonun nedenlerine göre enflasyon özünde üç türdedir. Bunlar; talep enflasyonu, maliyet enflasyonu ve yapısal enflasyon olarak sıralanabilir. Bir de, bu üç tür enflasyona ek olarak, enflasyon beklentisinden kaynaklanan enflasyon vardır. Şimdi, bunları inceleyelim:
Talep Enflasyonu
Toplam talep düzeyinin arzı aşarak sürekli fiyat yükselmesine neden olması halinde talep enflasyonu ortaya çıkar. Bir başka deyişle talep enflasyonu tüketim harcamalarındaki artıştan, bu da genellikle para arzının yükselmesinden kaynaklanır (Eğilmez ve Kumcu, 2009: 266).
Ekonomideki toplam arzın toplam talebi karşılayamaması sonucu fiyatlara harcadığımız para miktarı, enflasyonu etkiler. Bir malın fiyatının artması, aynı mal için daha fazla para harcamamızı gerektirir. Bu da ancak, ya daha az tasarruf yapmamızla ya da gelirimizin artmasıyla mümkün olabilir. Fiyatlarla beraber gelirler ve harcamalar da artarsa, enflasyon artar. Çünkü ellerinde daha fazla para olunca tüketicilerin mal ve hizmetlere olan talebi artar ve satın almak istedikleri mal için daha fazla fiyat verebilirler. Bu noktada, para arzının paraya olan talepten daha fazla artmasının enflasyona yol açtığı unutulmamalıdır. Karşılıksız para basılması yoluyla piyasadaki para arzının ve bireylerin ellerindeki para miktarının artması tüketim talebini artırırken, üretimin aynı oranda artması o kadar kolay ve çabuk gerçekleşen bir süreç değildir. Para arzının artmasıyla artan talebi karşılamak için firmalar ilk aşamada kapasitelerini artırma yoluna giderler; bu amaçla fazladan işçi alınması, fazla mesai yapılması, yeni makineler alınması firmaların maliyetlerini artırır. Artan maliyeti karşılamak için firmalar fiyatlarını artırırlarsa, enflasyona sebep olurlar. Ekonomist Paul Krugman bu durumu şöyle ifade etmektedir: “Para arzını artırmak çok fazla tatlı yemek gibidir; yerken kendinizi iyi hissedersiniz. Bunun faturası ise sonradan çıkar.” Para arzının artmasıyla başlangıçta azalan işsizlik ve artan kârlarla ekonomide canlanma başlar, ancak bu olumlu etkiler kısa süre sonra yerini artan enflasyona ve getirdiği olumsuzluklara bırakır (TCMB, 2004).
4
DEZENFLASYON POLİTİKALARI – HAZİRAN 2023
Maliyet Enflasyonu
Enflasyon sadece talep değil, aynı zamanda arzı da etkiler. Üretimde girdi olarak kullanılan mal ve hizmetlerin maliyetlerinde ortaya çıkan artışlar sonucunda fiyatların sürekli artış içine girmesi dolayısıyla maliyet enflasyonu meydana gelir. Maliyet enflasyonu, ücret-gelir çekişmesi, yerli ve ithal girdi malları (petrol gibi) fiyatlarının yükselmesi gibi nedenlerle oluşur (Eğilmez, Kumcu, 2009: 266-267).
Maliyet enflasyonuna neden olan diğer bir etken ise, firmaların kar oranlarını artırma istekleridir. Firmalar, üretimde kullandıkları hammadde, emek ve diğer girdilerin maliyetleri sabit iken kar oranlarını artırmak istedikleri takdirde, bu tutum maliyet enflasyonunun oluşmasına neden olacaktır (Ardıç, 2011: 191).. Yapısal Enflasyon Enflasyonun bir başka meydana geliş biçimi, yapısal enflasyon şeklinde ortaya çıkmaktadır. Yapısal enflasyonda arzın bir takım darboğazlar nedeniyle talebi karşılayamaması durumu söz konusudur.
Enflasyonun oluşumunu bu doğrultuda inceleyen görüş, enflasyonun parasal yönlü politikalardan başka, daha derinlerde bir nedene sahip olduğunu ileri sürerler ve esas unsurun üretimin talebe yetişememesinden kaynaklandığını belirtirler (Bostan ve Özdemir, 2011: 89).
5
DEZENFLASYON POLİTİKALARI – HAZİRAN 2023
DEZENFLASYON
Dezenflasyon tanımı, fiyat artış hızının belirli sebeplerden ötürü azalmasını ifade eder. Ülkemizde de yaygın olarak kullanılan bir ekonomi programıdır. Fiyat artışının azalması vatandaşın alım gücünü olumlu etkileyeceği için gelirlerin enflasyon nedeniyle erimesine mâni olunur.
Bu olgu ile fiyat artış hızını azaltmak veya tamamen durdurmak amaçlanır. Böylece toplumsal refah da artmış olur. Hükümet politikaları, dünyadaki mali dengeler ve arz-talep olguları enflasyonun aşağı yönlü bir ivme kaydetmesini etkiler. Kısaca dezenflasyonun, enflasyon artış hızının düşmesi olduğu söylenebilir.
Dezenflasyon Nedenleri Nelerdir?
. Fiyat artış hızındaki düşüşlerin en temel nedeni enflasyonu önlemeye yönelik politikalar geliştirmektir. Dezenflasyon politikaları, makro ölçekte tüketimi kısıtlamak ya da para arzını azaltmak şeklinde olabilir. Ayrıca piyasa içerisindeki mal ve hizmetlerin artışı da fiyatların yukarı yönlü tırmanışını engeller. Üretimin artması, enerji maliyetlerinin düşmesi, maliye politikalarının enflasyonu düşürücü etkiye yönelik düzenlenmesi aşağı yönlü enflasyonun nedenlerinden sayılabilir. Çünkü üretim artarsa piyasadaki girdiler de artacak ve arz fazlalığından kaynaklı olarak fiyatlar düşecektir.
Deenflasyon politikalarında iki tür uygulanan ekonomik enstürman vardır:
Bunlar ; Daraltıcı Maliye Politikası ve Daraltıcı Para Politikası dır.
6
DEZENFLASYON POLİTİKALARI – HAZİRAN 2023
Daraltıcı Maliye Politikası
Devlet bu politikayı uygularken ekonomi enflasyonist bir dönemdedir. Devlet bu politikasıyla; kamu harcamalarında azaltma yoluna gider, vergi oranlarını artırır ve borçlanma artışına gider. Devlet vergi oranlarında artırıma giderken “Laffer Eğrisi’ni” göz önünde bulundurmak zorundadır. Çünkü vergi oranları ülkenin optimum vergi oranının üzerine çıkarsa yapacağınız vergi artırımı vergi gelirlerinin düşmesine yol açar ve ekonomide kayıt dışılık sorununa yol açmış olursunuz. Yapacağınız vergi artışı ve yapacağınız kamu harcamaları azalımı da marjinal tüketim eğilimine göre çarpan etkisiyle olacaktır.
Borçlanmaysa eğer ekonomide yatırım yapacaksanız uygun faiz oranlarından sağlanmak koşuluyla makul olacaktır. Ama daraltıcı maliye politikası gereği yatırım harcamaları da azalmalıdır. Fakat insanların gözünden düşmemek için (yani oy maksimizasyonu) yatırım harcamalarının enflasyon durumunda hızının düşmesi daha makul olacaktır. Yani borçlanma yatırım harcamaları için yapılmalı ama yatırımın reel ekonomideki etkisinin dönüşme hızı enflasyonist dönemlerde yavaşlamalıdır.
Enflasyonist dönemlerde de ekonomi de stagflasyon durumu da oluşmaktadır. Stagflasyon durumunda ekonomide yüksek enflasyon ve ekonomik durgunluk yaşanmaktadır. Ekonomik durgunluğun sonucunda yüksek işsizlik oluşmaktadır.
Yüksek işsizlik ve yüksek enflasyon durumunda önce enflasyon sorunun çözümlenmesi ekonomik açıdan daha yararlıdır.
Enflasyon sorunun çözümü ülkede işsizliği kısa vadede artmasına yol açsa da uzun dönemde daraltıcı maliye politikalarıyla hem enflasyon sorunu azalacak ve de işsizlik seviyesi de azalacaktır.
Ülke de gelir adaletini sağlamak istiyorsanız artan oranlı vergiler her zaman daha adaletli olacaktır. Çünkü insanların gelir durumuna göre vergilendirilirse hem ülkede vergi gelirleri artacak hem de gelir adaleti ilkesi sağlanmış olacaktır.
Bu uygulamaların başarısı ;bu politikaları uygularken siyasi çıkarlara göre değil de ekonomik çıkarlara göre hareket etmektir. Bürokrasinin de bu politikaları uygularken kendi çıkarlarını değil de ekonomik çıkarları göz önüne alırsa daha başarılı daha istikrarlı bir ekonomi yoluna girilir. Son olarak devletin bu politikaların başarısı için gerekli önlemleri zamanında alması önemlidir. Yaşanacak tepki gecikmesi yaşanan ekonomik sorunun çözümlenmesinde geç kalınmasına ve de ülke ekonomisinin daha fazla sorun yaşamasına teşkil edecektir.
7
DEZENFLASYON POLİTİKALARI – HAZİRAN 2023
M.B tarafından genel dengeyi sağlamak ve ekonomik hedeflere ulaşmak amacıyla para politikası araçları uygulanır. Daraltıcı ve genişletici para politikası direk olarak enflasyon, talep, tasarruf ve faiz durumlarını etkiler. Bu politikalar ile Merkez Bankası amaçlarına ve hedeflerine ulaşmaya çalışır.
Daraltıcı Para Politikası
Daraltıcı para politikasının amacı piyasada bulunan para arzını kısmaktır. TCMB para politikası araçları ile piyasalarda yer alan para arzını azaltmaya yönelik hedefler belirler ve uygular. Genellikle enflasyonu azaltmaya yönelik amaçla uygulanır.
Mantığı para arzını kısarak tüketici taleplerini azaltmak ve tüketicileri tasarruf eğilimine yönlendirmektir. Özellikle talebin, arz seviyesinden yüksek olduğu dönemlerde uygulanır. Çünkü arzdan daha yüksek bir talep oluşması sonucunda fiyatlar genel seviyesi artarak enflasyona neden olacaktır. Böyle bir durum ortaya çıktığı zaman TCMB daraltıcı para politikası ile para arzını kısarak tüketici taleplerini azaltır ve faiz oranlarının artmasına yol açarak tüketicileri tasarrufa yönlendirir.
Daraltıcı para politikası sonucunda oluşan faiz oranlarının artması tüketicileri tasarrufa yönlendirmekle beraber yatırımcıların önünde bir engel olma aşaması oluşturabilir. Faiz oranlarının yüksek olduğu dönemlerde yatırımcılar, yatırımlarını erteleme veya vazgeçme yoluna gidebilir.
8
DEZENFLASYON POLİTİKALARI – HAZİRAN 2023
DEZENFLASYON SONUÇLARI
Dezenflasyonist süreç, ekonomiler için olumlu yorumlanmaktadır.
Enflasyon oranının düşüş eğiliminde olması yatırımcıları ülkeye çeker ve istikrarlı bir yapı oluşur.
Ülke içerisindeki yatırımcılar ise ellerindeki parayı faiz yerine doğrudan yatırama dönüşmektedir.
Faizler düşüş eğilimine girer. Finansman kredisi kullanımı artar.
9
DEZENFLASYON POLİTİKALARI – HAZİRAN 2023
SONUÇ
Ülkelerin en büyük sorunlarından bir tanesi de enflasyondur. Enflasyon tanım olarak; fiyatlar genel seviyesinin sürekli bir şekilde artması anlamında gelmektedir.
Eğer enflasyon makul seviyelerin üstüne çıkarsa ; enflasyon yaşayan ülkenin ekonomik istikrarı çok büyük bir şekilde tahribata uğramaktadır.
Enflasyon; hem fiyat istikrarı hem ekonomik büyüme için çok büyük bir tehdittir. Eğer enflasyon makul seviyelere gerilemezse o ülke hem dışa bağımlı hale gelir hem de o ülkenin parasının değeri reel anlamda büyük kayıplara uğrayacaktır. Enflasyonun yüksek olduğu ülkelerde hem iç çevreden hem de dış çevreden sermaye yatırımları gelmez; mevcut yatırım yapan yatırımcılar da yatırımlarını geri çekerler. Bu durum da o ülkenin hem ekonomik hem finansal itibarı için çok olumsuz bir durumdur. Enflasyonun yüksek olduğu ülkelerde ayrıca yüksek işsizlik oranları ve yüksek geçim sıkıntısı baş gösterir ki bu durum da o ülkenin iç huzuru açısından büyük tehdit unsurudur.
Dezenflasyon enflasyonun makul düzeye çekilmesi yani enflasyonu önleyici olumlu adımlar demektir.
Enflasyonu önlemek için yani dezenflasyonu sağlamak için en önemli iki politika olan daraltıcı para ve daraltıcı maliye politikaları eş anlı (birlikte) uyumlu bir şekilde uygulanır ve özgür ekonomik modeller uygulanırsa o ülkenin enflasyonu makul düzeye düşer; ekonomik istikrar için de çok önemli bir adımdır.
Dezenflasyonist politikalar doğru uygulanır; dezenflasyon sonrası da enflasyon makul düzeylerde seyrederse fiyat istikrarı sağlanmış olacaktır.
Fiyat istikrarı; ekonomik istikrarı; ekonomik istikrar bir ülkenin ekonomisinin güvenirliliğini sağlamaktadır…
10
DEZENFLASYON POLİTİKALARI – HAZİRAN 2023
KAYNAKÇA
https://ekonomihukuk.com/makro-iktisat/dezenflasyon-nedir-etkileri-nelerdir/ https://steemit.com/enflasyon/@economistr/enflasyonun-tuerleri
https://www.tbb.org.tr/Dosyalar/Arastirma_ve_Raporlar/EMRE_Eylul2004.doc#:~:text
http://auzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/kamuy%C3%B6netimi_ue/parateorisivepol.pdf
https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/tr/tcmb+tr/main+menu/temel+faaliyetler/para+politikas i
https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Temel+Faaliyetler/Doviz +Efektif
MÜCTEBA ONURHAN ÖZMUMCU
DENETÇİ-EKONOMİST
