Enflasyon deyince akla ilk gelen günlük hayatta çokça kullandığımız mal ve hizmetlerin fiyatlarının artmasıdır. Ancak mal ve hizmetlerin fiyatları zaman içinde artabilir veya azalabilir. Enflasyon sadece belli bir malın veya hizmetin fiyatının tek başına artması değil, fiyatların genel düzeyinin sürekli bir artış göstermesidir.
ENFLASYON ÇEŞİTLERİ
Enflasyon, hemen hemen her ekonomik sorunda olduğu gibi, tek bir nedenle ortaya çıkmamaktadır. Enflasyona yol açan nedenler, yukarıda da sözünü ettiğimiz üzere, parasal olabileceği gibi, mal piyasasındaki dengesizliklerden de kaynaklanabilir. Aynı şekilde, enflasyon yurtiçi nedenlerden kaynaklanabileceği gibi, yurt dışında meydana gelen çeşitli nedenlerden de ortaya çıkabilir. Enflasyona yol açan nedenlerin birbirinden farklı olması, ekonomide gözlemlenebilecek enflasyon türlerine de aynı adların verilmesine neden olmaktadır. Yani, enflasyonun türleri kendilerine yol açan nedenlerle birlikte anılmaktadır (Ardıç, 2011: 189).
Enflasyonun türleri, fiyatların artış oranına göre ve nedenlerine göre enflasyon türleri olarak iki ayrı biçimde açıklanabilir.
Fiyatların Artış Oranına Göre Enflasyon Türleri
Enflasyonun, fiyatların artış oranına göre çeşitli türleri söz konusudur. Bunları ılımlı enflasyon, yüksek enflasyon ve hiper enflasyon olarak sıralayabiliriz.
Ilımlı Enflasyon (Sürünen Enflasyon)
Fiyatlardaki artışların çok düşük oranlarda kaldığı ve enflasyon beklentilerinin oluşmadığı enflasyon süreçleri, ılımlı (sürünen) enflasyon olarak adlandırılır. Sürünen enflasyon için kesin bir oran söylenemese de, zaman ve mekâna bağlı olarak şiddeti değişse de ekonomide zararlı etkiler yapmayan bir orandaki enflasyondur (Yıldırm, Karaman ve Taşpınar, 2008: 364). Her ülkenin yapısına göre normal sayılabilecek bir enflasyon oranını ifade eden ılımlı enflasyon, gelişmekte olan ülkeler için yıllık %6’nın, gelişmiş ülkeler için ise yıllık %4’ün altındaki fiyat artışlarını ifade etmektedir.
Bu küçük oranlı fiyat artışı, halkta paraya olan güveni sarsmaz. Ev halkı tasarruflarını likit olarak bankada, hatta vadesiz tasarruf hesabında tutmakta sakınca görmez (Dinler, 2005: 428).
Yüksek Enflasyon (Dört Nala Enflasyon)
Yüksek ya da dörtnala enflasyon, ekonomiyi zarara uğratan, piyasaların işleyişini çarpıtan, gelecek hakkındaki belirsizliği artıran ve paranın değer ölçüsü ve tasarruf aracı olma özelliklerini zayıflatan oranda bir enflasyondur (Yıldırm, Karaman ve Taşpınar, 2008: 364).
Aylık fiyat artışlarının %5 ile %10’a ve hatta %15’e eriştiği bu tür enflasyonda, ev halkı ve firmalar, paranın değer kaybına karşı kendilerini koruyabilmek için büyük mücadele verirler. Para, likit olarak tutulmak istenmez. Ya enflasyonun üzerinde faiz getirisi garanti olan değerli kâğıtlar ya da gayrimenkul ve hatta dayanıklı tüketim malları satın alınır (Dinler, 2005: 428).
Hiper Enflasyon
Hiperenflasyon, yıllık %1000’i ya da aylık %50’leri aşan ve paranın bütün fonksiyonlarını yitirdiği çok yüksek oranlı enflasyondur (Yıldırm, Karaman ve Taşpınar, 2008: 364). Hiper enflasyonu diğerlerinden ayıran özellik, piyasada işlemlerin ulusal para yerine döviz üzerinden yapılması (para ikamesi) ve dolayısıyla da ulusal para sisteminin çökmesidir (Ünsal, 2004: 411).
Hiper enflasyon özellikle savaş ve sonrasında kendini göstermektedir. Bu nedenle ülkeler yeni para birimlerine geçmek zorunda kalmaktadırlar. Özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında Almanya’da yaşanan ekonomik sorunlar neticesinde hiper enflasyonist dönem söz konusu olmuştur. Bu dönemde ülkedeki enflasyon %1000’lerle ifade edilir olmuştur. Ülkede fiyatların gün geçtikçe artış göstermesi ve ulusal paranın değerini büyük bir hızla kaybetmesi nedeniyle ekmek alabilmek için bile insanlar parayı el arabalarında taşımak zorunda kalmışlardır. Yine söz konusu dönemde Almanya’da 100 milyar marklık kağıt para basılmak zorunda kalınmıştır (Bostan ve Özdemir, 2011: 92).
Nedenlerine Göre Enflasyon Türleri
Enflasyonun nedenlerine göre enflasyon özünde üç türdedir. Bunlar; talep enflasyonu, maliyet enflasyonu ve yapısal enflasyon olarak sıralanabilir. Bir de, bu üç tür enflasyona ek olarak, enflasyon beklentisinden kaynaklanan enflasyon vardır. Şimdi, bunları inceleyelim:
Talep Enflasyonu
Toplam talep düzeyinin arzı aşarak sürekli fiyat yükselmesine neden olması halinde talep enflasyonu ortaya çıkar. Bir başka deyişle talep enflasyonu tüketim harcamalarındaki artıştan, bu da genellikle para arzının yükselmesinden kaynaklanır (Eğilmez ve Kumcu, 2009: 266).
Ekonomideki toplam arzın toplam talebi karşılayamaması sonucu fiyatlara harcadığımız para miktarı, enflasyonu etkiler. Bir malın fiyatının artması, aynı mal için daha fazla para harcamamızı gerektirir. Bu da ancak, ya daha az tasarruf yapmamızla ya da gelirimizin artmasıyla mümkün olabilir. Fiyatlarla beraber gelirler ve harcamalar da artarsa, enflasyon artar. Çünkü ellerinde daha fazla para olunca tüketicilerin mal ve hizmetlere olan talebi artar ve satın almak istedikleri mal için daha fazla fiyat verebilirler. Bu noktada, para arzının paraya olan talepten daha fazla artmasının enflasyona yol açtığı unutulmamalıdır. Karşılıksız para basılması yoluyla piyasadaki para arzının ve bireylerin ellerindeki para miktarının artması tüketim talebini artırırken, üretimin aynı oranda artması o kadar kolay ve çabuk gerçekleşen bir süreç değildir. Para arzının artmasıyla artan talebi karşılamak için firmalar ilk aşamada kapasitelerini artırma yoluna giderler; bu amaçla fazladan işçi alınması, fazla mesai yapılması, yeni makineler alınması firmaların maliyetlerini artırır. Artan maliyeti karşılamak için firmalar fiyatlarını artırırlarsa, enflasyona sebep olurlar. Ekonomist Paul Krugman bu durumu şöyle ifade etmektedir: “Para arzını artırmak çok fazla tatlı yemek gibidir; yerken kendinizi iyi hissedersiniz. Bunun faturası ise sonradan çıkar.” Para arzının artmasıyla başlangıçta azalan işsizlik ve artan kârlarla ekonomide canlanma başlar, ancak bu olumlu etkiler kısa süre sonra yerini artan enflasyona ve getirdiği olumsuzluklara bırakır (TCMB, 2004).
Maliyet Enflasyonu
Maliyet enflasyonu, petrol ve gıda gibi emtia fiyatlarının yükselmesi veya doğal afetler gibi nedenlerle üretim maliyetlerinde artış yaşanması sonucunda ortaya çıkar. Bu tür durumlarda, toplam arz azalır ve akabinde fiyatların genel seviyesinde yükselme yaşanmaktadır.
Fiyat Endeksleri
Bu endekslerin hazırlanmasındaki temel amaç her yıl fiyatlardaki değişiklikleri zincirleme olarak takip edebilmektir. Çünkü endeksler bir önceki veriler baz alınarak hazırlanır. Bu sayede zaman içerisinde piyasadaki değişiklikler de daha net gözlemlenmiş olur. Fiyat endeksleri dünya ekonomileri için oldukça önemli verilerdir.
Fiyat Endeksleri Türleri Nelerdir?
Türk ekonomisinde kullanılan fiyat endeksi türleri temelde üç gruba ayrılır. Bu endeksler neredeyse bütün ülkelerde satış değerinin genel düzeyini ölçmek amacıyla kullanılmaktadır.
Toptan Eşya Fiyat Endeksi (TEFE)-Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE)
Enflasyon fiyat endekslerini hesaplamada önemli bir veri olan TEFE, aylık ya da yıllık para şişkinliği oranının belirlenmesinde kullanılır. Türkiye İstatistik Kurumu 2005 yılı itibarıyla TEFE yerine üretici fiyat endeksini kullanmaktadır. Üretici fiyat endeksi (ÜFE) belli bir dönemde ülke içerisinde üretilen ve yine yurt içine satışı gerçekleştirilen bazı ürünlerin, üretim fiyatlarını karşılaştırır. Bu karşılaştırma neticesinde fiyat değişiklikleri ölçülür. ÜFE’den enflasyon oranlarının hesaplanmasında yararlanılmaktadır. Ayrıca TEFE ve ÜFE olarak da bilinen fiyat endeksleri, 2014 yılından bugüne Yİ-ÜFE endeksi altında birleştirilmiştir.
Tüketici Fiyatları Endeksi (TÜFE)
TÜFE, klasik bir tüketicinin piyasadan satın aldığı malların belirli bir zaman dilimi içerisinde gösterdiği fiyat değişikliklerini ifade eder. Kavram özellikle yıllık enflasyon değerlerinin belirlenmesinde kullanılır. Ayrıca bir diğer istatistiki veri olan konut fiyat endekslerinden de bahsetmek gerekir. Bu endeks ile Türkiye’de konut piyasasındaki satış değeri değişiklikleri hesaplanır. Fiyat endeksleri ekonominin üretici ve tüketici üzerindeki yansımalarını gösteren önemli araçlardandır.
Millî Gelir Deflatörü
Bu kavram, millî gelir rakamlarını enflasyondan arındırmayı amaçlar. Millî gelir deflatörü hesaplanırken ekonomideki tüm mal ve hizmetler devreye sokulur. Deflatör, temelde TÜFE’ye benzese de belirli noktalarda ondan ayrılır. Örneğin TÜFE hesaplanırken kullanılan ürünler sabittir. Fakat deflatörde ise yatırım veya ekonomik eğilimlerin değişimine göre girdiler farklıdır. Fiyat endeksleri ile kullanılan bu deflatör, özellikle ekonomik büyümeye ilişkin sinyaller vermektedir.
Formülü: (Nominal) / (Reel ) x 100
Fiyat Endeksi Nasıl Hesaplanır?
TÜFE hesaplanırken belli bir yıl seçilir. Bu tarih temel yıl olarak belirlenir. Ardından endeks 100 alınır. Bundan sonraki senelerde de enflasyon değeri bağlamında endeks ölçülerinde de oynamalar meydana gelir. TÜFE genel anlamda istatistiki indeks sayıları kullanılarak hesaplanır. Ülkemizde bu gibi fiyat endeksi hesaplama işlemlerini TÜİK gerçekleştirmektedir. ÜFE hesaplamalarında ise ekonomik çalışma sahaları ve sanayi kolları da göz önünde bulundurulur.
Enflasyon Oranı =
Yıllık: [(Geçerli TFE – Önceki TFE) / (Önceki TFE)] x 100
Örneğin : (Ekim 2023 TFE- Ekim 2022 TFE) / (Ekim 2022 TFE) x 100
Aylık: (Geçerli TFE – Önceki TFE) / (Önceki TFE)] x 100
Örneğin: Ekim 2023 TFE – (Eylül 2023 TFE) / (Eylül 2023 TFE) x 100
Enflasyon Formülü
Enflasyon, enflasyon haddi ile ölçülür. Enflasyon haddi, genel fiyat düzeyinde cari dönemde meydana gelen artış ile önceki dönem genel fiyat düzeyi arasındaki oranının 100 ile çarpılması ile bulunur.
Belirli dönemde(genellikle ay ve yıl) meydana gelen yüzde artışlar enflasyon haddini oluşturmaktadır.
Enflasyon:
(Pt- Pt-1) / (Pt-1) x 100
P: Fiyat
T: Yıl
Örneğin: ( P2023 – P2022) / (P2022) x 100
Enflasyon Hedefleri
Enflasyon hedefleri; Merkez Bankası tarafından Türk Hükûmeti ile birlikte, 3’er yıllık dönemler hâlinde belirlenir. Enflasyon hedefi olarak, tüketici fiyat endeksinin sene sonundaki yıllık değişim oranı kullanılır.
Enflasyon hedefinin 2 puan üstü ve altı, belirsizlik aralığı olarak belirlenmiştir. Yıl sonu enflasyonunun belirsizlik aralığı dışında olması durumunda; Merkez Bankası hesap verme yükümlülüğü nedeniyle, Hükûmete açık bir mektup yazma zorunluluğu bulunmaktadır.
Enflasyon hedeflemesi rejimi çerçevesinde, hedef değişken olarak Tüketici Fiyat Endeksinin (TÜFE) 12 aylık değişimiyle hesaplanan yıl sonu enflasyon oranları esas alınmaktadır. Ayrıca bu hedefler, Hükûmetle birlikte nokta hedef olarak belirlenmektedir.
Günümüzde gelişmiş ülkelere kıyasla daha yüksek bir enflasyon oranı hedeflenmektedir. Bu yaklaşımın nedenleri şunlardır:
- Türkiye’de son yıllarda yaşanan yapısal dönüşüm
- Geçmişte yüksek enflasyonla yaşamanın getirdiği katılıklar
- Kalite artışından kaynaklanan ölçüm taraflığı
- Avrupa Birliği’ne uyum süreci
Enflasyon Politikaları:
Daraltıcı Maliye Politikası
-Devlet bu politikayı uygularken ekonomi enflasyonist bir dönemdedir. Devlet bu politikasıyla; kamu harcamalarında azaltma yoluna gider, vergi oranlarını artırır ve borçlanma artışına gider. Devlet vergi oranlarında artırıma giderken “Laffer Eğrisi’ni” göz önünde bulundurmak zorundadır. Çünkü vergi oranları ülkenin optimum vergi oranının üzerine çıkarsa yapacağınız vergi artırımı vergi gelirlerinin düşmesine yol açar ve ekonomide kayıt dışılık sorununa yol açmış olursunuz. Yapacağınız vergi artışı ve yapacağınız kamu harcamaları azalımı da marjinal tüketim eğilimine göre çarpan etkisiyle olacaktır.
-Borçlanmaysa eğer ekonomide yatırım yapacaksanız uygun faiz oranlarından sağlanmak koşuluyla makul olacaktır. Ama daraltıcı maliye politikası gereği yatırım harcamaları da azalmalıdır. Fakat insanların gözünden düşmemek için (yani oy maksimizasyonu) yatırım harcamalarının enflasyon durumunda hızının düşmesi daha makul olacaktır. Yani borçlanma yatırım harcamaları için yapılmalı ama yatırımın reel ekonomideki etkisinin dönüşme hızı enflasyonist dönemlerde yavaşlamalıdır.
-Enflasyonist dönemlerde de ekonomi de stagflasyon durumu da oluşmaktadır. Stagflasyon durumunda ekonomide yüksek enflasyon ve ekonomik durgunluk yaşanmaktadır. Ekonomik durgunluğun sonucunda yüksek işsizlik oluşmaktadır.
-Yüksek işsizlik ve yüksek enflasyon durumunda önce enflasyon sorunun çözümlenmesi ekonomik açıdan daha yararlıdır.
-Enflasyon sorunun çözümü ülkede işsizliği kısa vadede artmasına yol açsa da uzun dönemde daraltıcı maliye politikalarıyla hem enflasyon sorunu azalacak ve de işsizlik seviyesi de azalacaktır.
-Ülke de gelir adaletini sağlamak istiyorsanız artan oranlı vergiler her zaman daha adaletli olacaktır. Çünkü insanların gelir durumuna göre vergilendirilirse hem ülkede vergi gelirleri artacak hem de gelir adaleti ilkesi sağlanmış olacaktır.
-Bu uygulamaların başarısı ;bu politikaları uygularken siyasi çıkarlara göre değil de ekonomik çıkarlara göre hareket etmektir. Bürokrasinin de bu politikaları uygularken kendi çıkarlarını değil de ekonomik çıkarları göz önüne alırsa daha başarılı daha istikrarlı bir ekonomi yoluna girilir. Son olarak devletin bu politikaların başarısı için gerekli önlemleri zamanında alması önemlidir. Yaşanacak tepki gecikmesi yaşanan ekonomik sorunun çözümlenmesinde geç kalınmasına ve de ülke ekonomisinin daha fazla sorun yaşamasına teşkil edecektir.
Daraltıcı Para Politikası
-Daraltıcı para politikasının amacı piyasada bulunan para arzını kısmaktır. TCMB para politikası araçları ile piyasalarda yer alan para arzını azaltmaya yönelik hedefler belirler ve uygular. Genellikle enflasyonu azaltmaya yönelik amaçla uygulanır.
-Mantığı para arzını kısarak tüketici taleplerini azaltmak ve tüketicileri tasarruf eğilimine yönlendirmektir. Özellikle talebin, arz seviyesinden yüksek olduğu dönemlerde uygulanır. Çünkü arzdan daha yüksek bir talep oluşması sonucunda fiyatlar genel seviyesi artarak enflasyona neden olacaktır. Böyle bir durum ortaya çıktığı zaman TCMB daraltıcı para politikası ile para arzını kısarak tüketici taleplerini azaltır ve faiz oranlarının artmasına yol açarak tüketicileri tasarrufa yönlendirir.
-Daraltıcı para politikası sonucunda oluşan faiz oranlarının artması tüketicileri tasarrufa yönlendirmekle beraber yatırımcıların önünde bir engel olma aşaması oluşturabilir. Faiz oranlarının yüksek olduğu dönemlerde yatırımcılar, yatırımlarını erteleme veya vazgeçme yoluna gidebilir.
SONUÇ
-Enflasyon tanımı itibariyle; fiyatlar genel seviyesinin sürekli bir şekilde yükselmesidir. Ekonomik istikrar açısından da fiyat istikrarı kaleminin en önemli araçlarındandır.
-Ülkeler açısından ortalama %5-%7 arasında seyretmesi fiyat istikrarı açısından iyidir ancak bu oranları aşması durumunda ülkelerin ekonomik göstergeleri büyük bozulma içerisine girecektir.
-Ülkemizde görülen enflasyon türü maliyet enflasyonudur. Maliyet enflasyonu, petrol ve gıda gibi emtia fiyatlarının yükselmesi veya doğal afetler gibi nedenlerle üretim maliyetlerinde artış yaşanması sonucunda ortaya çıkmaktadır.
Enflasyon; hem fiyat istikrarı hem ekonomik büyüme için çok büyük bir tehdittir. Eğer enflasyon makul seviyelere gerilemezse o ülke hem dışa bağımlı hale gelir hem de o ülkenin parasının değeri reel anlamda büyük kayıplara uğrayacaktır. Enflasyonun yüksek olduğu ülkelerde hem iç çevreden hem de dış çevreden sermaye yatırımları gelmez; mevcut yatırım yapan yatırımcılar da yatırımlarını geri çekerler. Bu durum da o ülkenin hem ekonomik hem finansal itibarı için çok olumsuz bir durumdur. Enflasyonun yüksek olduğu ülkelerde ayrıca yüksek işsizlik oranları ve yüksek geçim sıkıntısı baş gösterir ki bu durum da o ülkenin iç huzuru açısından büyük tehdit unsurudur.
Bu yüzden enflasyonu makul seviyelere getirici daraltıcı maliye ve daraltıcı para politikalarını eş anlı olarak uygulayıp; katma değerli ürün üretmeli , üreticilere destek ve teşvik vermeliyiz ve de ihracatımızı sürekli bir şekilde artırarak fiyat istikrarını korumalıyız.
KAYNAKÇA
-https://steemit.com/enflasyon/@economistr/enflasyonun-tuerleri
-https://www.tbb.org.tr/Dosyalar/Arastirma_ve_Raporlar/EMRE_Eylul2004.doc#:~:text
-http://auzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/kamuy%C3%B6netimi_ue/parateorisivepol.pdf
-https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/tr/tcmb+tr/main+menu/temel+faaliyetler/para+politikas i
-https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Temel+Faaliyetler/Doviz +Efektif
–https://www.getmidas.com/borsa-terimleri/fiyat-endeksleri-nedir/
–https://sarkac.org/2022/01/enflasyon-nedir-nasil-hesaplanir/
-https://akademik.ahievran.edu.tr/kullanicidosyalar/files/makro%20iktisat%20I%20b%C3%B6l%C3%BCm%206__.ppt
MÜCTEBA ONURHAN ÖZMUMCU
DENETÇİ-EKONOMİST
