MÜCTEBA ONURHAN ÖZMUMCU
ABSTRACT
In this study, I presented his work on behalf of our country’s fiscal policy in the pandemic process that has been going through us and is still ongoing, and my personal suggestions on this process.
ÖZETLE 2020 TÜRKİYE EKONOMİSİ’NDE OLANLAR
Pandemi süreci tüm Dünya ekonomisini etkilediği gibi ülkemiz ekonomisinde de önemli bir etkisi oluşmuştur. Mart ayında başlayan pandemi süreciyle birlikte özellikle üretim-ihracat-tedarik zincirinde önemli bir gerileme kaydedildi. Dış ticaretin durma noktasına gelmesi ülkemizdeki döviz rezervlerinin azalmasına büyük bir payı olmuştur. Döviz rezervlerinin az olmasının yanı sıra kurların yüksek olması ve enflasyon sorunumuzun olması da ülkemizin bu dönemde ki ekonomik sorunlarını daha da artırmıştır. Ülkemiz politika açısından ilk adımını 18 Mart ta 100 milyar TL lik bir ekonomik kalkan paketi açıklayarak atmıştır. Bu paketin ana amacı talebi biraz olsun canlandırmaktır. Türkiye alınan önlemler nedeniyle yılın ikinci çeyreğinde yüzde 9,9’luk bir ekonomik daralma yaşadı. Hükümet söz konusu tedbirler nedeniyle işletmelerin işçi çıkarmasını önlemek ve acil nakit ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla çok sayıda önlem ve kredi paketi açıkladı. Mükelleflerin vergi ve prim ödemeleri ertelenirken, salgın önlemlerinden etkilenen işletmeler “mücbir sebep” kapsamına alındı. Hükümet çeşitli sektörlerde Kdv indirimi yaparak talep artırıcı politikalarına devam etmiştir. Esnaf, tüccar, serbest meslek erbabı ve şirketlerin iş yerleri için yapılan kira ödemeleri üzerinden yine yıl sonuna kadar geçerli olmak üzere %20 yerine %10 gelir vergisi kesintisi yapılması kararlaştırıldı Bunun yanı sıra yine pandemi de düşük faizli kredi teşviği sağlanarak talep genişletici politikalar sürmüştür. Enflasyon sorununu para politikası aracının genişletici aracı olan ve ana amacı “açık enflasyon hedeflemesi” olan faiz düşürme çabası enflasyon sorununa maalesef bir çözüm getirememiştir. MB yönetimi değişikliği sonrasında “açık enflasyon hedeflemesi” yerine “tek faiz politikası” uygulanması devreye alınmış; bu politikayla birlikte daraltıcı para politikası aracı olan faizler %10.25 ten %17 ye kadar çıkarılmış ve döviz kuru bu şekilde bir nebze olsun kontrol altına alınmaya çalışılmıştır. Yıl sonundaki ekonomik total büyümemizde son çeyreklerdeki ekonomik gayretlerin katkısıyla %0.5 gibi küçükte olsa pozitif bir büyüme kaydedilmiştir. Ama buna rağmen enflasyon corona virüs salgınının ağır olarak hissedildiği mayıs ayından sonraki ekonomik daralmaya rağmen yükselişe geçti. Ve yıl sonunda %14.60 olarak gerçekleşmiştir.
AYRINTILI 2020 MAKROEKONOMİK DEĞERLENDİRMESİ
Türk Lirası’nın Dolar Karşısındaki Değer Kaybı %23,5
-Türkiye ekonomisindeki tüm makroekonomik göstergeleri en çok etkileyen faktörlerden biri yabancı para birimleri ve bunların Türk Lirası üzerindeki değerleri. 2018 yılının ikinci yarısından itibaren siyasi gelişmelerle beraber ivmesini arttırmaya başlayan TL’nin yabancı para birimleri karşısındaki değer kaybı, 2020 yılında 2019’a göre daha yüksek oldu. 2020’nin son aylarında ekonomi yönetiminin değişmesiyle TL döviz kurları karşısında değer kazansa da 2020 yılının geneli için TL’nin iyi bir performansından bahsetmek pek de mümkün değildir.
-2019 yılının son iş günü 31 Aralık’ta dolar 5,95 TL, Euro 6,67 TL, sterlin ise 7,84 TL seviyesindeydi. 30 Aralık 2020 tarihinde ise dolar 7,35 TL, Euro 9,02 TL, sterlin de 10 TL idi. 2020’de TL dolar karşısında %23,5, Euro karşısındaki %35,2, sterlin karşısında ise %27,6 oranında değer kaybı yaşadı.
-Döviz kurlarının dışında 2020 yılında altının fiyatı da ciddi bir artış gösterdi. Altın özellikle yabancı para birimleriyle beraber son aylarda düşüş yaşasa da yıllık artışı oldukça yüksek. 31 Aralık 2019’da 290,4 TL olan gram altın 30 Aralık 2020 itibarıyla 443,8 TL seviyesinde, çeyrek altın ise 480 TL’den, 738,4 TL’ye yükseldi. 2020 yılında gram altının fiyatı %52,8, çeyrek altının fiyatı ise %53,9 oranında yükseldi.
2020’de Enflasyon Çift Hanelerde Seyretti
-Yüksek enflasyon Türkiye ekonomisinin kronik sorunlarından biri. Merkez Bankası ve hükümetin her ne kadar enflasyon oranını tek haneli oranlarda istikrarlı hale getirmek gibi hedefleri olsa da 2020 yılında da Türkiye’deki enflasyon oranı hiçbir ayda tek hanelere düşmedi. 2019 yılı sonunda %11,84 seviyesinde olan enflasyon aralık ayı itibarıyla 2020’nin de en yüksek seviyesi olan %14,6 seviyesinde gerçekleşti. Aralık itibarıyla son bir yılda fiyatı en çok artış gösteren ana harcama grupları ise %28,1 ile çeşitli mal ve hizmetler, %21,1 ile ulaştırma ve %20,6 ile gıda ve alkolsüz içecekler.
-TCMB’de her yılın ocak ve temmuz aylarında yıl sonu enflasyon tahminini açıklıyor. Ocak 2020’de yıl sonu enflasyon tahmini %8,2 olan TCMB, temmuz ayında bu tahminini %8,9 olarak güncellemişti. Ancak aralık ayında açıklanan enflasyon oranı da gösteriyor ki yıl sonu gerçekleşen enflasyon oranı Merkez Bankası’nın tahminlerinin oldukça üzerindedir.
Politika Faiz Oranı Son Bir Yılda Net %5 Artış Gösterdi
-2019 yılının aralık ayında %14’ten %12 seviyesine düşen TCMB politika faizi mayıs ayı sonunda Mayıs 2018’den bu yana en düşük seviyesine %8,25’e düşürülmüştü. Özellikle yılın ikinci yarısında doların 8,5 TL seviyesine çıkmasıyla beraber Hazine ve Maliye Bakanı Berat Albayrak’ın görevden ayrılması ve TCMB Başkanı Murat Uysal’ın yerine eski Maliye Bakanı Naci Ağbal’ın atanmasının ardından yılın ikinci yarısında politika faizi 3 kere arttırıldı ve 25 Aralık’ta yapılan toplantı neticesinde %17 olarak açıklandı.
COVID-19 Salgını Ekonomik Büyümeyi Etkiliyor
TÜİK’in açıkladığı ekonomik büyüme verilerine göre Türkiye ekonomisi yılın ilk çeyreğinde geçtiğimiz yılın ilk çeyreğine göre %4,5 büyüdü. Yılın 2. çeyreğinde salgının sebep olduğu küresel ölçekteki ekonomik kriz ile beraber Türkiye ekonomisi de %9,9 oranında daraldı. Bunlarla beraber 3. çeyrekte yaşanan %6,7’lik büyüme ile de Türkiye 3. çeyrekte İrlanda’nın ardından Avrupa’da ekonomisi oransal olarak en çok büyüyen 2. ülke oldu. Bunların dışında GSYH bir de cari fiyatlarla dolar bazında incelendiğinde 2019’un ilk 3 çeyreğinde GSYH 551,8 milyar $ seviyesindeyken, 2020 yılının ilk 3 çeyreğinde ise bu değer 527,1 milyar $ seviyesindedir.
Salgında İşgücüne Dahil Olmayan Nüfus Arttı
-2019 yılında Yeni Ekonomi Programı’nda dönemin Hazine ve Maliye Bakanı Berat Albayrak 2020 yıl sonu işsizlik hedeflerini %11,8, 2020’deki programında ise 2020 yıl sonu işsizlik hedeflerini %13,8 olarak açıklamıştı. Her ne kadar Aralık 2019’da %13,7 olan işsizlik oranı ekim ayında %12,7 olarak açıklansa da işsizlik oranları geçtiğimiz yapılan öngörünün ve hedefin şu anda üzerinde. Özellikle salgının ilk dalgası olarak nitelendirilen ve sokağa çıkma yasaklarının yaşandığı mart, nisan ve mayıs aylarında TÜİK’in açıkladığı verilerde işgücüne dahil olmayan nüfusun oldukça artmasıyla beraber işsizlik oranı da düşüş göstermişti. Yaz aylarında %13,4 seviyesine tekrardan çıkan bu oran ekim ayında ise %12,7 olarak açıklandı. Ayrıca ekim ayındaki toplam işsiz sayısı da 4 milyon 5 bin kişidir.
-İşgücü istatistiklerinde önemli olan bir diğer konu da gençlerin istihdamı. TÜİK’in açıkladığı genç işsizlik oranı ülkede işgücünde yer alan 15 ila 24 yaş arasındaki gençleri kapsıyor. Aralık 2019’da %25 olan genç işsizlik oranı Ekim 2020’de %24,9’e geriledi. Fakat bu gerilemede işgücüne dahil olan gençlerin toplam sayısındaki düşüş de önemli bir etken. 2018 ve 2019’de yıllık 5 milyon 182 bin genç işgücüne dahil olurken, bu sayı Nisan 2020’de 4 milyon 28 bine düşmüş. Eylül 2020’de işgücüne dahil olan genç sayısı 4 milyon 907 bine çıktı. 2019’da 6 milyon 485 bin genç işgücünün dışındayken, Nisan 2020’de bu gösterge 7 milyon 653 bin’e çıktı. Ekim 2020 itibarıyla ise 6 milyon 960 bin genç işgücüne dahil değildir.
-Geniş tanımlı işsizlik oranı da ekonominin mevcut durumunu anlamak için önemli göstergelerden biri. İşgücüne dahil olmayan nüfus kategorisinde değerlendirilen çalışmaya hazır ve mevsimlik çalışanların da işgücüne dahil ederek hesaplanan veriler neticesinde Aralık 2019’da %20,2 seviyesinde olan geniş tanımlı işsizlik oranı, mayıs ayında %25,1 seviyesine çıktı. Ekim 2020’de ise bu oran %22,5’e geriledi. Ekim ayındaki geniş tanımlı toplam işsiz sayısı da 8 milyon 435 bin kişi olarak gerçekleşmiştir.
2020’nin İlk 11 Ayında İhracat %8 Azaldı
-2020 yılında küresel ölçekte yaşanan COVID-19 salgınından en fazla etkilenen makroekonomik gösterge dış ticaret oldu. Kapatma ve kısıtlama gibi önleyici tedbirlerin sonucu olarak ülkeler arası hareketlilik çok düşük seviyelere indi. 2019 yılında 180,8 milyar $ ihracat gerçekleştiren Türkiye, 210,3 milyar $’da ithalat yapmıştı. 2020’de ise Türkiye’nin yaptığı toplam ihracat 169,5 milyar $, ithalat da 219,4 milyar $ seviyesinde gerçekleşti. TÜİK’in açıkladığı verilere göre geçtiğimiz yıla göre yaşanan değişimler; ihracatta %6,3 azalış, ithalatta ise %4,3 artış yaşanmıştır.
-Bununla beraber 2020’de Türkiye’nin en fazla ithalat yaptığı ülkeler 23 milyar $ ile Çin, 21,7 milyar $ ile Almanya ve 17,9 milyar $ ile Rusya oldu. En fazla ihracat yapılan ilk 3 ülke ise 16 milyar $ ile Almanya, 11,2 milyar $ ile Birleşik Krallık ve 10,2 milyar $ ile ABD oldu. 2020’de AB’nin ithalattaki payı %33 seviyesindeyken, ihracattaki payı ise %41 seviyesinde gerçekleşmiştir.
2020’nin 11 ayının 8’inde Bütçe Açık Verdi
Hazine ve Maliye Bakanlığı 2020 yılının ilk 11 ayına dair aylık bütçe gerçekleşme sonuçlarını resmi internet sitesinde yayınladı. 2020 bütçe dağılımında faiz ödemelerine yaklaşık 139 milyar TL’lik bir bütçe ayrılırken, kasım itibarıyla 11 ayda devletin yapmış olduğu faiz ödemesi toplamda 129,1 milyar TL olarak gerçekleşti. 2020’deki 11 ayın 8’inde ise bütçe açık verirken 11 aydaki toplam bütçe açığı da 132,1 milyar TL seviyesindeydi.
PANDEMİ DÖNEMİNDEKİ UYGULANAN MALİYE POLİTİKALARI
Korona virüs salgını nedeni ile ekonomide hem talep hem de arzın etkilenmesi nedeniyle zor bir döneme girilmiş bulunmakta. Bu kapsamda ülkemizde, korona virüs salgınının olumsuz etkilerini sınırlandırmak ve yaşanılan sürecin ekonomiye, piyasaya, üretime, istihdama olumsuz etkilerini azaltmak amacıyla 18 Mart 2020 tarihinde “Ekonomik İstikrar Kalkanı” adlı paketle 100 milyar liralık bir kaynak seti devreye sokulmuştur. 19 maddeden oluşan paketin genel içeriğini şu şekilde sıralamak mümkündür (Türkiye İhracatçılar Meclisi, 2020: 1-28):
•Perakende, Otomotiv, Ulaştırma, AVM, Demir-Çelik, Sinema-Tiyatro, Otel-Konaklama, Yiyecek-İçecek, Konfeksiyon-Tekstil ve Organizasyon sektörleri için Muhtasar
Beyanname, KDV ve SGK primlerinin Nisan, Mayıs ve Haziran ödemeleri 6 ay süreyle ertelenmiştir.
• Konaklama vergisi Kasım ayına kadar alınmayacaktır. • Otel kiralamalarına ilişkin irtifa hakkı bedeli ve hasılat payı ödemeleri Nisan, Mayıs ve Haziran ayları için 6 ay süreyle ertelenmiştir.
• İç havayolu taşımacılığında KDV oranını 3 ay süreyle % 18’den % 1’e düşürülmüştür
. • Pandemi sürecinde nakit akış sıkıntısı çeken işletmelerin bankalara olan kredi anapara ve faiz ödemelerini asgari 3 ay ertelenecek ve gerekirse ilave finansman desteği imkânı verilecektir.
• İhracattaki düşüş nedeniyle kapasite kullanım oranı düşen ihracatçı firmalara stok finansmanı desteği sağlanacaktır.
• Pandemi sürecinde işleri bozulması neticesinde kredilerini ödeyemeyen işletmelerin talep etmeleri durumunda Halkbank’a olan kredi borçları ve faiz ödemeleri, Nisan, Mayıs ve Haziran ayı boyunca faizsiz olarak 90 gün ötelenmiştir.
• Kredi Garanti Fonu limiti 25 milyar liradan 50 milyar liraya artırılacaktır. Nakit ihtiyacı çeken ve teminat açığı bulunan KOBİ’ler ve firmalara kredi önceliği tanınacaktır. • İhtiyacı olanlar için uygun vade ve koşullarda sosyal amaçlı kredi paketleri hazırlanmıştır. Bu krediler 5.000, 7.500 ve 10.000 lira olup ilk altı ayı ödemesiz 36 ay vadeli düşük faizli kredilerdir.
• Değeri 500.00 bin liranın altında olan konutlar için kredi miktarı % 80’den % 90’a yükseltilmiş, asgari peşinat miktarı da % 10’a indirilmiştir.
• Covid-19 nedeniyle Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında temerrüde düşen firmaların kredi sicilinin olumsuz etkilenmemesi için ‘mücbir sebep’ ibaresi getirilmiştir. • Asgari ücret desteğinin devamına karar verilmiştir.
• Mevzuatta yer alan esnek ve uzaktan çalışma modellerinin daha işlevsel şekilde kullanılması.
• Kısa Çalışma Ödeneğinin devreye sokulmasına karar verilmiştir. Bu sayede işçilere geçici bir gelir desteği imkânı sağlanırken, işverenlerin de maliyet yükü azaltılması hedeflenmiştir. • Emekli maaşında en düşük miktar 1.500 lira olarak belirlenmiştir.
• Emekli bayram ikramiyesi Nisan ayı başı itibariyle ödenmiştir. Emekli maaş promosyon ödemelerinin de, doğrudan hesaplara yatırılması kararı alınmıştır.
• Aile, Çalışma ve Sosyal Politikalar Bakanlığı tarafında ihtiyaç sahibi ailelere yardım amaçlı ek 2 milyar liralık bir kaynak oluşturulmuştur.
• İstihdamdaki sürekliliği temin etmek amacıyla 2 aylık telafi çalışma süresini 4 aya çıkartılmıştır.
• 80 yaşını geçmiş ve yalnız yaşayan yaşlılar, evde sağlık hizmetleri ve sosyal hizmet kapsamında periyodik takibe alınmıştır.
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Toparlamak gerekirsek pandemi süreci ülkemiz ekonomisini kötü etkilemiştir. Ülkemizin kronik bir politika gecikme sorunu olduğundan dolayı da kronik ekonomik sorunlarımız halen sürmektedir. 2021 yılında umarım sıkı maliye politikası ve sıkı para politikası eşanlı bir şekilde uygulanarak kronik ekonomik sorunlarımız bir nebze olsun azaltılmış olur. Üretim ekonomisine gereken önemi vermemiz ve en temel ihraç kaynaklarımızdan olan tarım politikalarını da düzeltmemiz gerekmektedir. Dış ticaret açığını azaltmamız için de hem kısa vade de hem uzun vade de ithal mal alımımızı gerekmedikçe azaltmamız gerekmektedir. Ve son olarak bu pandemi süreci göstermiştir ki ülkemizin turizm gelirlerini artırmanın yanı sıra sağlık alanında da ülkemizin kendini geliştirdiğini göstermesi için “sağlık turizimi” nede gereken önem verilmesi son derece önem arz etmektedir.
KAYNAKÇA
-Türkiye Bilimler Akademisi (2020). Covid-19 pandemi değerlendirme raporu”, Muzaffer Şeker ve Diğ..
– Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (2020). Koronavirüsün Ekonomik ve Finansal Etkilerine Karşı Alınan İlave Tedbirlere İlişkin Basın Duyurusu (2020-2021) https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/tr/tcmb+tr/main+menu/duyurular/basin/2020/duy2020-21. Erişim tarihi: 04.06.2020. https://doi.org/10.14784/jfrs.87278
-Türkiye İhracatçılar Meclisi (TİM), (2020), “14 Nisan 2020 itibariyle COVID-19 ile mücadele için ülkemizde alınan tedbirler”, Nisan 2020, İstanbul. https://www.tim.org.tr/files/downloads/ Koronavirus_Dosyasi/TIM_Ekonomik_Istikrar_Kalkan%C4%B1_Tedbirleri_14.04.2020.p dfErişimTarihi: 13.06.2020. https://doi.org/10.1063/10.0000237
-Türliye Bilimler Akademisi (TUBA), (2020), “Covid-19 Pandemi Değerlendirme Raporu”, Nisan, 2020, Ankara. http://www.tuba.gov.tr/files/images/2020/kovidraporu/ Covid19%20Raporu-Final+.pdf Erişim Tarihi: 05.06.2020.
-https://turkishstudies.net/files/turkishstudies/5a17a800-6f80-4010-901c-1b36545b4e6b.pdf
-https://www.dogrulukpayi.com/bulten/turkiye-ekonomisinin-2020-karnesi
-https://assets.kpmg/content/dam/kpmg/tr/pdf/2020/04/bakis-18.pdf
-https://www.ntv.com.tr/galeri/ekonomi/ekonomide-2020-nasil-gecti,nozTWf8IC0uHsN2DmKT6NQ
